Πρόγραμμα B.E.A.R.S.
Ο σκοπός του έργου BEARS είναι να διαφωτίσει όλες τις περιόδους του παρελθόντος του Πόρτο Ράφτη. Όταν ξεκινήσαμε το έργο, σκεφτήκαμε ότι θα ήταν χρήσιμο να δημιουργήσουμε μια λίγο πιο ακριβή εστίαση για την έρευνά μας, διατυπώνοντας τρία συγκεκριμένα ερευνητικά ερωτήματα που προέκυψαν από προηγούμενες εργασίες στον κόλπο και στην ευρύτερη περιοχή της Αττικής. Αυτά τα ερευνητικά ερωτήματα αφορούν (1) το ρόλο του Πόρτο Ράφτη ως σημείο επαφής μεταξύ της Αττικής και των Κυκλάδων κατά την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού, (2) τη θέση ενός οικισμού που σχετίζεται με το σημαντικό, μονόπετρο νεκροταφείο της LH IIIC περιόδου στο Περάτι, το οποίο ανασκάφηκε στα μέσα του 20ού αιώνα, και (3) την αρχαϊκή και κλασική τοπογραφία των δήμων Πρασιάς και Στείριας.
Και οι δύο διευθυντές του έργου εστιάζουν την έρευνά τους στη μεταβατική περίοδο μεταξύ της Εποχής του Χαλκού και του Σιδήρου στην Ελλάδα, και δεν είναι τυχαίο ότι στην περιοχή του έργου βρίσκεται μία από τις καλύτερα τεκμηριωμένες θέσεις από την ακόμη σχετικά ανεπαρκώς κατανοητή περίοδο LH IIIC, η οποία τοποθετείται στο τέλος της Ύστερης Εποχής του Χαλκού. Η αρχική ιδέα για το έργο προέκυψε από την εκ νέου μελέτη του συνδιευθυντή Murray σχετικά με τη φύση των νεκροταφικών στοιχείων της θέσης Περάτι και την πεποίθηση ότι απαιτούνται οικιστικά στοιχεία που να συμπληρώνουν αυτό που φαίνεται στο νεκροταφικό αρχείο για να κατανοήσουμε τη φύση της κοινότητας που χρησιμοποιούσε το νεκροταφείο. Οι επισκέψεις στην περιοχή του έργου το καλοκαίρι του 2018 έπεισαν τους συνδιευθυντές ότι μια έρευνα στην περιοχή θα μπορούσε να παράγει χρήσιμα στοιχεία σχετικά με την πιθανή θέση ενός μυκηναϊκού οικισμού κοντά στο Πόρτο Ράφτη. Οι συζητήσεις με τους συναδέλφους και η περαιτέρω εξερεύνηση της περιοχής μας έπεισαν ότι υπήρχαν αρκετές δυνατότητες για την εξέταση επιφανειακών καταλοίπων που θα βοηθούσαν στην αντιμετώπιση ερευνητικών ερωτημάτων που χρονολογούνται επίσης σε παλαιότερες και μεταγενέστερες περιόδους. Αυτό μας οδήγησε να επιδιώξουμε τη δυνατότητα διεξαγωγής μιας τριετούς εκστρατείας επιφανειακής έρευνας, και οι προτάσεις μας για οικονομική υποστήριξη και άδειες υποστηρίχθηκαν γενναιόδωρα από τους χορηγούς και τους θεσμικούς μας εταίρους, ιδίως το Πανεπιστήμιο του Τορόντο, την Ελληνική Εφορεία Ανατολικής Αττικής και το Καναδικό Ινστιτούτο στην Ελλάδα.
Αφού συγκεντρώσαμε μια ομάδα και λάβαμε την άδεια να προχωρήσουμε στο έργο, ξεκινήσαμε με μια πιλοτική περίοδο εργασιών τον Ιούνιο του 2019. Περάσαμε το μεγαλύτερο μέρος της εκστρατείας του 2019 διεξάγοντας συλλογή πλέγματος σε τρεις τοποθεσίες (στη χερσόνησο της Πούντας, στη νήσο Ράφτη και στη θέση Κορώνη). Στο Ράφτη διαπιστώσαμε όχι μόνο ότι το νησί ήταν καλυμμένο με μια εξαιρετικά πυκνή διασπορά κεραμικής της LH IIIC και της ρωμαϊκής κεραμικής, αλλά και ότι μεγάλο μέρος αυτής της κεραμικής ήταν απίστευτα καλά διατηρημένο – συλλέξαμε χιλιάδες ζωγραφισμένα μυκηναϊκά όστρακα, τα οποία δεν συναντώνται συνήθως στην επιφάνεια στην Ελλάδα. Καταγράψαμε επίσης πληθώρα μικρών ευρημάτων, συμπεριλαμβανομένων βαρών, ειδωλίων, γυαλιού και αρκετών ρωμαϊκών λυχνιών. Στην Κορώνη πολλά από τα θραύσματα αμφορέων και τα κεραμίδια έμοιαζαν σαν να είχαν κατασκευαστεί μόλις χθες. Στην Πούντα συλλέξαμε πάνω από 7.500 λίθους από μερικές μόνο δεκάδες τετράγωνα πλέγματος 20×20 μέτρων.
Σε δύο επόμενες περιόδους πεδίου, συνεχίσαμε να χτίζουμε πάνω στην πρόοδο που σημειώθηκε στην κατανόηση της ιστορίας και της αρχαιολογίας του Πόρτο Ράφτη κατά τη διάρκεια της πιλοτικής περιόδου, αν και φυσικά η παγκόσμια αναταραχή που προκάλεσε η πανδημία COVID-19 έκανε τα πράγματα λίγο περίπλοκα. Μετά από ένα διάλειμμα το 2020, η ομάδα επέστρεψε για να πραγματοποιήσει μια μικρή περίοδο πεδίου το 2021. Ερευνήσαμε το μικρό νησάκι Πράσο και ολοκληρώσαμε εκτεταμένη έρευνα γύρω από τις πλαγιές της Κορώνης (μια διαδικασία που ξεκίνησε το 2019). Στο Πράσο ανακαλύψαμε έναν συναρπαστικό βιομηχανικό χώρο πολλαπλών περιόδων, με ενδείξεις για κεραμική παραγωγή στην LH IIIC, την κλασική/ελληνιστική και την ύστερη ρωμαϊκή περίοδο. Συνολικά, το σύνολο του Praso ήταν πολύ πιο διαχρονικά ποικιλόμορφο από τις περισσότερες θέσεις της περιοχής, για λόγους που ελπίζουμε να φωτίσουμε στην τελική δημοσίευση του έργου. Η τελευταία περίοδος πεδίου του έργου πραγματοποιήθηκε το 2022. Ολοκληρώσαμε τη συλλογή λεπτόκοκκων πλεγμάτων στο Ράφτη που ξεκίνησε το 2019, ερευνήσαμε τη Ραφτοπούλα και τις νησίδες Κορώνη, πραγματοποιήσαμε εντατική έρευνα σε αδόμητα οικόπεδα γύρω από την πόλη του Πόρτο Ράφτη και δημιουργήσαμε μια λεπτομερή, ενημερωμένη μελέτη της αρχιτεκτονικής στην ακρόπολη της Κορώνης. Η περίοδος του 2022 στον Ράφτη παρήγαγε, μεταξύ άλλων, μια εξαιρετική συλλογή από αντικείμενα από λιθοσώματα, μεταξύ των οποίων αξιοσημείωτη είναι μια ομάδα από 12 και πλέον τρίποδες γουδίτσες. Μια μακρά περίοδος μελέτης το 2023 παρείχε χρόνο στα μέλη της ομάδας να μελετήσουν και να αναλύσουν τα ευρήματα, ενώ συνεχίστηκε η χαρτογράφηση της αρχιτεκτονικής της Κορώνης (στη “σέλα” του χώρου και γύρω από τις πλαγιές της κοιλάδας). Μετά από αυτές τις πολύ παραγωγικές εκστρατείες, βρισκόμαστε τώρα στη διαδικασία της καταγραφής των ευρημάτων μας και της δημιουργίας ενός ολοκληρωμένου τόμου με τα ουσιαστικά αποτελέσματα της έρευνας.
Έχουμε πολλά νέα πράγματα να πούμε σχετικά με τα ερευνητικά ερωτήματα με τα οποία ξεκινήσαμε, καθώς και νέα ερωτήματα που προέκυψαν λόγω απροσδόκητων ανακαλύψεων. Το λιθοτεχνικό σύνολο φαίνεται να υποδεικνύει ότι ο κόλπος του Πόρτο Ράφτη χρησίμευε ως χώρος εκφόρτωσης και αναγωγής οστράκων οψιδιανού που προέρχονταν από τη Μήλο και προορίζονταν για τοποθεσίες στη Μεσογαία κατά την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού. Μπορούμε να πούμε οριστικά ότι στο Ράφτη υπήρχε ένας μεγάλος οικισμός της ΛΗ ΙΙΙΚ, ο οποίος αναμφίβολα συνδέεται με το νεκροταφείο του Περάτι, ενώ μικρότερες συγκεντρώσεις υλικού της ΛΗ ΙΙΙΚ στον Πρασό, την Πούντα και την Κορώνη αποδεικνύουν ότι η κοινότητα αυτή προτιμούσε να ζει και να εργάζεται στα νησιά και τις χερσονήσους του κόλπου. Μια μεγάλη ανακάλυψη είναι ότι το περιφερειακά σημαντικό ύφασμα που ονομάζεται White Ware κατασκευάστηκε στο Praso, γεγονός που μας επιτρέπει να συνδέσουμε την κοινότητα του Πόρτο Ράφτη με εκτεταμένα δίκτυα ανταλλαγών κατά τον 12ο αιώνα π.Χ.. Μια σειρά από ευρήματα από τη γεωμετρική έως την πρώιμη ελληνιστική περίοδο γύρω από τον κόλπο ρίχνουν φως στην οργάνωση του οικισμού και της γεωργίας στους αττικούς δήμους της περιοχής- η ανακάλυψη της αρχιτεκτονικής της Εποχής του Χαλκού και του ρωμαϊκού έως πρώιμου νεότερου υλικού στην Κορώνη υποδηλώνει ότι η περιοχή είχε όντως μια πιο περίπλοκη ιστορία οικισμών από ό,τι είχε εκτιμηθεί προηγουμένως, αλλά ότι πιθανότατα δεν φιλοξενούσε ένα κέντρο δήμου, όπως είχε υποτεθεί προηγουμένως. Τέλος, τα σημαντικά υστερορωμαϊκά σύνολα στο Πρασό και το Ράφτη παρέχουν νέες πληροφορίες για τον ακμάζοντα λιμενικό οικισμό του 4ου έως 7ου αιώνα, ο οποίος είναι ήδη εμφανής από τα ευρήματα που αποκαλύφθηκαν από τις σωστικές ανασκαφές, και διευκολύνουν ακόμη και νέες πληροφορίες για το περίφημο άγαλμα του Ράφτη που δίνει στον κόλπο το όνομά του.
Να επισημάνουμε, επίσης, ότι η δουλειά του προγράμματος B.E.A.R.S. μέχρι στιγμής έχει αναδείξει την μεγάλη σημασία της επιφανειακής και περιφερειακής αρχαιολογικής έρευνας ακόμα και για περιοχές με μεγάλο αριθμό οικιακών εγκαταστάσεων όπως το Πόρτο Ράφτη, παρά το γεγονός ότι οι περιοχές υπό την παρούσα εξέτασή μας είναι ήδη, ως ένα βαθμό, γνωστές στην ακαδημαϊκή κοινότητα. Απορία προκαλεί το γεγονός ότι τα ευρήματα και απο τις τρεις περιοχές που εξετάσαμε το 2019 είναι σε πολύ καλή κατάσταση, κάτι το οποίο είναι πραγματικά πρωτοφανές δεδομένης της οικοδομικής εξέλιξης της ευρύτερης περιοχής. Φαίνεται μάλιστα ότι η απουσία πρόσφατων κτηνοτροφικών δραστηριοτήτων στην περιοχή, ενδεχομένως ως αποτέλεσμα της οικονομικής της εξέλιξης ως παραθεριστικός προορισμός, ίσως να συντέλεσε στην αποφυγή της διατάραξης της επιφάνειας της γης στις γνωστές στην Ακαδημαϊκή κοινότητα περιοχές αυτές. Τέτοιου είδους διατάραξη, σε άλλα σημεία της Ελλάδας είναι σύνηθες φαινόμενο λόγω του ότι τέτοιες περιοχές είναι κατά κύριο λόγο αγροτικές με αποτέλεσμα το όργωμα και οι χιλιάδες πατημασιές αιγών να αναστατώνουν τα αρχαιολογικά ευρήματα που ενδεχομένως να βρίσκονται στην επιφάνεια της γης. Η σημασία που έχει το γεγονός αυτό για τον όρμο του Πόρτο Ράφτη και την ιστορία του, θα συνεχίσει να μας απασχολεί στο μέλλον του προγράμματος B.E.A.R.S.
Μας ενδιαφέρει επίσης να σημειώσουμε ότι οι εργασίες του έργου κατέδειξαν την τεράστια αξία της διενέργειας εκτεταμένης και εντατικής έρευνας ακόμη και σε έντονα αναπτυγμένες περιοχές όπως το Πόρτο Ράφτη και ακόμη και όταν οι εν λόγω θέσεις είναι ήδη γνωστές σε κάποιο βαθμό στη βιβλιογραφία. Μια ενδιαφέρουσα πτυχή των συνόλων που συναντήσαμε σε όλες τις πολλές από τις θέσεις που ερευνήσαμε κατά τη διάρκεια της ζωής του έργου είναι η καλή κατάσταση διατήρησης του επιφανειακού υλικού, η οποία προκαλεί έκπληξη δεδομένης της έκτασης της ανάπτυξης στην περιοχή. Φαίνεται ότι, κάπως αντιφατικά, η απουσία μεγάλης πρόσφατης αγροτοκτηνοτροφικής ή γεωργικής δραστηριότητας στην περιοχή, πιθανώς ως αποτέλεσμα της ανάπτυξής της ως παραθαλάσσιο θέρετρο, μπορεί να έχει αποτρέψει τα είδη των επιφανειακών διαταραχών στις γνωστές θέσεις της περιοχής που συχνά συμβαίνουν σε γεωργικές περιοχές από το όργωμα και την επίμονη κρούση χιλιάδων οπλών κατσίκας. Αυτό υποδηλώνει ότι οι μελλοντικές έρευνες μπορεί να έχουν επιτυχία στην ανάκτηση ιστορικών πληροφοριών από παράκτιες περιοχές που φαίνονται, τουλάχιστον επιφανειακά, ως μάλλον φτωχοί υποψήφιοι για αρχαιολογική έρευνα λόγω της εκτεταμένης ανάπτυξης.